Phần 1: Tổng kết về từ vựng (luyện tập tổng hợp) qua các câu hỏi
Câu 1: So sánh hai dị bản của câu ca dao:
- Râu tôm nấu với ruột bầu
Chồng chan vợ húp gật đầu khen ngon.
- Râu tôm nấu với ruột bù
Chồng chan vợ húp gật gù khen ngon.
Cho biết trong trường hợp này, “gật đầu” hay “gật gù” thể hiện thích hợp hơn ý nghĩa cần biểu đạt. Vì sao?
Gợi ý trả lời:
So sánh hai dị bản của câu ca dao trên, chúng ta nhận thấy chữ “gật gù” sử dụng hay hơn “gật đầu” vì “gật đầu” mang hàm nghĩa đồng ý nhưng lại không mang tính biểu cảm cao. Trong khi đó “gật gù” không chỉ mang hàm ý đồng ý mà còn mang ý tuyên dương, tán thưởng, khen ngợi. Điều đó càng thể hiện sâu sắc sự hòa hợp trong tình cảm vợ chồng, vừa ăn vừa vui vẻ khen ngon.
Câu 2: Nhận xét cách hiểu nghĩa từ ngữ của người vợ trong truyện cười sau đây:
Chồng vừa ngồi xem bóng đá vừa nói:
– Đội này chỉ có một chân sút, thành ra mấy lần bỏ lỡ cơ hội ghi bàn.
Vợ nghe thấy thế liền than thở:
– Rõ khổ! Có một chân thì còn chơi bóng làm gì cơ chứ!
Gợi ý trả lời:
+ Qua truyện cười này, chúng ta có thể thấy người vợ đang hiểu sai nghĩa từ ngữ. Cụ thể đó là người vợ đang hiểu “đội này chỉ có một chân sút” theo đúng nghĩa đen là chỉ có một chân người, là một bộ phận để di chuyển của con người. Nhưng ý đúng mà người chồng nói từ “chân” ở đây đã được chuyển nghĩa theo phương thức hoán dụ. “chân sút” ở đây có nghĩa là đội bóng này chỉ có một người có khả năng ghi bàn.
Câu 3: Đọc đoạn thơ sau và trả lời câu hỏi
Áo anh rách vai
Quần tôi có vài mảnh vá
Miệng cười buốt giá
Chân không giày
Thương nhau tay nắm lấy bàn tay.
Đêm nay rừng hoang sương muối
Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới
Đầu súng trăng treo.
(Chính Hữu, Đồng Chí)
Trong các từ vai, miệng, chân, tay, đầu ở đoạn thơ, từ nào được dùng theo nghĩa gốc, từ nào được dùng theo nghĩa chuyển? Nghĩa chuyển nào được hình thành theo phương thức ẩn dụ, nghĩa chuyển nào được hình thành theo phương thức hoán dụ?
Gợi ý trả lời:
- Trong các từ vai, miệng, chân, tay, đầu ở đoạn thơ, từ “vai”; “đầu” được dùng theo nghĩa chuyển. Còn từ “miệng”, “chân”, “tay” được dùng theo nghĩa gốc.
- Trong đó, từ “vai” được dùng nghĩa chuyển theo phương thức hoán dụ (vai người – vai áo). Còn từ “ được” dùng nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ (đầu người – đầu súng).
Câu 4: Vận dụng kiến thức đã học về trường từ vựng để phân tích cái hay trong cách dùng từ ở bài thơ sau:
Áo đỏ em đi giữa phố đông
Cây xanh như cũng ánh theo hồng
Em đi lửa cháy trong bao mắt
Anh đứng thành tro, em biết không?
(Vũ Quần Phương, Áo đỏ)
Gợi ý trả lời:
Qua những kiến thức đã học, chúng ta có thể thấy các từ đỏ, xanh, hồng và,lửa, cháy, tro đã tạo nên hai trường từ vựng. Cụ thể đó là một trường từ vựng nói về màu sắc và trường từ vựng nói về lửa và những sự vật, hiện tượng có liên quan tới liên tưởng với lửa. Mặc dù hai trường từ vựng có ý nghĩa khác nhau nhưng chứng lại có mối quan hệ chặt chẽ. Đặc biệt từ “cháy” trong câu 3 và từ “tro” trong câu thứ tư đã sử dụng nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ.
Vì thế, dường như màu áo đỏ của cô gái đã thắp lên trong mắt chàng trai và nhiều người khác ngọn lửa. Và ngọn lửa đó dường như đang lan tỏa trong tâm hồn, khiến chàng ta ngất ngay, đắm say. Say mê đến mức có thể cháy thành tro, và không chỉ là trong lòng người mà còn lan ra không gian và làm không gian xung quanh thay đổi sắc màu “Cây xanh như cũng ánh theo hồng”. Nhờ nghệ thuật dùng từ, bài thơ đã tạo ấn tượng mạnh với người đọc. Giúp người đọc cảm nhận rõ hơn tình yêu mãnh liệt và nồng cháy của người con trai với cô gái.
Câu 5: Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi:
Ở đây, người ta gọi tên đất, tên sông không bằng những danh từ mĩ lệ, mà cứ theo đặc điểm riêng biệt của nó mà gọi thành tên. Chẳng hạn như gọi rạch Mái Gầm, vì hai bên bờ rạch mọc toàn những cây mái giầm cọng trong xốp nhẹ, trên chỉ xòa ra độc một cái lá xanh hình chiếc bơi chèo nhỏ: gọi là kênh Bọ Mắt vì ở đó tụ tập không biết cơ man nào là bọ mắt, đen như hạt vừng, chúng cứ bay theo thuyền từng bầy như những đám mây nhỏ, ta bị nó đốt vào da thit chỗ nào là chỗ đó ngứa ngáy nổi mẫn đỏ tấy len; gọi kênh Ba Khía vì ở đó hai bên bờ tập trung toàn những con ba khía, chúng bám đặc sệt quanh các gốc cây (Ba kía là một loại còng biển lai cua, càng sắc tím đỏ, làm mắm xe ra trộn tỏi ớt ăn rất ngon).
(Đoàn Giỏi, Đất rừng phương Nam)
Các sự vật và hiện tượng trên được đặt tên theo cách nào (đặt từ ngữ mới để gọi riêng sự vật, hiện tượng đó hay dùng từ ngữ đã có sẵn theo một nội dung mới)? Hãy tìm năm ví dụ về những sự vật, hiện tượng được gọi tên theo cách dựa vào đặc điểm riêng biệt của chúng?
Gợi ý trả lời:
– Các sự vật, hiện tượng trong đoạn trích Đất rừng phương Nam được đặt tên theo cách dùng các từ ngữ có sẵn để gọi tên sự vật mới. Cụ thể đó là dựa trên các đặc điểm và các tính chất của nó.Ví dụ như rạch có nhiều cây mái giầm thì được gọi là rạch Mái Giầm, hay kênh có nhiều bọ mắt thì gọi là kênh Bọ Mắt, gọi là kênh Ba Khía vì ở hai bên bờ tập trung nhiều con ba khía…
– 5 ví dụ về những sự vật, hiện tượng được gọi theo cách dựa vào đặc điểm riêng biệt của chúng. Ví dụ như: áo đuôi tôm, cá chuồn, ong ruồi, chùa Một Cột, dưa lưới.
Câu 6: Truyện cười sau đây phê phán điều gì? (tổng kết về từ vựng (luyện tập tổng hợp)
Một ông sính chữ bất chợt lên cơn đau ruột thừa. Bà vợ hốt hoảng bảo con:
- Mau đi gọi bác sĩ ngay!
Trong cơn đau quằn quại, ông ta vẫn gượng dậy nói theo:
- Đừng… đừng gọi bác sĩ, gọi cho bố đốc tờ!
(Theo Truyện cười dân gian)
Gợi ý trả lời:
Truyện cười trên phê phán những kẻ dốt nhưng lại hay nói chữ, thích sính ngoại. Bởi thực ra đốc- tờ trong tiếng Anh nghĩa tiếng Việt là bác sĩ. Ở đây, ông chồng còn chơi hẳn “bố đốc – từ” thì thực quá là sính chữ đến dùng lố bịch mà không biết.