Mở bài
- Giới thiệu tác giả, tác phẩm
“Bình Ngô đại cáo” ra đời như một bản tuyên ngôn về chủ quyền, chính nghĩa Nguyễn Trãi viết sau hơn mười năm cuộc khởi nghĩa Lam Sơn dành thắng lợi. Tác phẩm là một văn kiện lịch sử, tuyên cáo về nền độc lập dân tộc, đồng thời là một ánh thiên cổ hùng văn mang tư tưởng nhân đạo, chính nghĩa và yêu chuộng hòa bình của tác giả. Phân tích luận đề chính nghĩa bình ngô đại cáo ta sẽ thấy rõ, tác phẩm cần hùng tráng, oai hùng hay sự tha thiết, tính nhân đạo, lòng thương dân yêu nước đều có trong tác phẩm. Vì vậy, đây là tác phẩm được ghi nhận là áng văn chính luận đỉnh cao và mẫu mực của văn chính luận Việt Nam giai đoạn trung đại.
Về thể loại cáo, đây là thể loại mà vua quan xưa thường hay sử dụng để đưa ra và sắc lệnh hay tuyên bố quan trọng. Tuy nhiên, “Bình Ngô đại cáo” lại mang ý nghĩa và đặc nhấn riêng biệt, bởi Nguyễn Trãi đã đưa vào tác phẩm cả tấm lòng, niềm tự hào lẫn cả sự khát vọng của chính ông cũng như tiếng lòng của người dân đất Việt.
Thân bài
Luận điểm 1: Phân tích luận đề chính nghĩa bình ngô đại cáo ở tư tưởng yên dân và khẳng định chủ quyền
Bài cáo của Nguyễn Trãi có bốn phần, phân tích luận đề chính nghĩa bình ngô đại cáo là ta đang tìm hiểu cụ thể ý nghĩa đoạn 1 của tác phẩm. Nhưng chỉ qua một đoạn trong bài cáo, ta thấy rõ tấm lòng yêu nước, thương dân cũng niềm tự hào và khát vọng về một cuộc chiến vì đại nghĩa của tác giả.
Nguyễn Trãi viết mở đầu bài cáo:
Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân
Quân điếu phạt trước lo trừ bạo
Trong quan niệm đạo đức Nho gia, nhân nghĩa là tư tưởng được đề cao, theo đó con người coi trọng những cách hành xử tốt đẹp. Phân tích luận đề chính nghĩa bình ngô đại cáo ta thấy, “nhân nghĩa” được đề cập ngay ở đầu bài cáo cho thấy, đây là tư tưởng đạo đức mà Nguyễn Trãi luôn gìn giữ trong suốt cuộc đời cống hiến cho đất nước cũng như trở thành tư tưởng sáng tác văn trương của ông.
Nguyễn Trãi nhìn nhận, cốt lõi của việc nhân nghĩa là ở yên dân, nghĩa là mang đến cho dân cuộc sống yên bình, ấm no, hạnh phúc. Vì vậy, vào lúc hoàn cảnh đất nước phải chịu sự xâm lược của ngoại bang – quân Minh, thì nhiệm vụ trước tiên ta cần phải làm là “trừ bạo”, đánh đuổi lũ giặc đang đàn áp, khiến dân ta lâm vào cảnh khốn cùng.
Như vậy, tư tưởng nhân nghĩa mà Nguyễn Trãi nói đến là “lấy dân gốc”, lấy yên dân là kim chỉ nam cho mọi đối sách, hành động. Mà cụ thể là lấy dân làm nền tảng, sức mạnh cho cuộc khởi nghĩa Lam Sơn. Vì ông hiểu, dựa vào sức mạnh của dân là đối sách khôn ngoan nhất, là phương kế quyết định thắng lợi của cuộc chiến chống giặc, giành lại chủ quyền dân tộc. Lịch sử đã chứng minh và nghìn năm sau điều này vẫn còn đúng. Bởi vậy, tư tưởng nhân nghĩa mà Nguyễn Trãi quan niệm đã khác xa với Nho giáo vốn chỉ hạn hẹp trong cách hành xử giữa người với người. Nhân nghĩa với Nguyễn Trãi là một lý tưởng xã hội, lấy dân làm sức mạnh và an dân là nhiệm vụ trước nhất.
Từ lập trường nhân nghĩa lấy dân làm trung tâm, Nguyễn Trãi tiến thêm một bước, xây dựng cơ sở lý luận cho luận đề chính nghĩa.
Như nước Đại Việt ta từ trước
Vốn xưng nền văn hiến đã lâu
Núi sông bờ cõi đã chia
Phong tục Bắc Nam cũng khác
Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần bao đời xây nền độc lập
Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi bên hùng cứ một phương
Tuy mạnh yếu có lúc khác nhau
Song hào kiệt thời nào cũng có.
Cho nên:
Lưu Cung tham công nên thất bại,
Triệu Tiết thích lớn phải tiêu vong,
Cửa Hàm tử bắt sống Toa Đô
Sông Bạch Đằng giết tươi Ô Mã
Việc xưa xem xét,
Chứng cớ còn ghi.
Như nước Đại Việt ta từ trước
Có thể nói, đây là lời tuyên bố đanh thép, khắc sâu vào lịch sử dân tộc về nền độc lập, chủ quyền lãnh thổ bất khả xâm phạm của nước Đại Việt. Sắc bén trong cách lập luận so sánh đối xứng và đa chiều, qua đó Nguyễn Trãi khẳng định chủ quyền của mỗi quốc gia, dù đó là đất nước lớn hay bé.
Phân tích luận đề chính nghĩa bình ngô đại cáo ta thấy rõ quan niệm chính nghĩa của Nguyễn Trãi, nền văn hiến, phong tục, lịch sử, núi sông bờ cõi hay những bậc hào kiệt, nước Đại Việt cũng đều có và riêng biệt; chứ không riêng gì Đại Hán. Bằng niềm tự hào về dân tộc, Nguyễn Trãi không chri khẳng định về nền độc lập dân tộc mà còn chỉ rõ nền độc lập ấy đã có từ lâu đời, trải qua nhiều triều đại. Chỉ trong mấy câu thơ, ông tái hiện dòng chảy lịch sử hàng trăm năm của dân tộc và đã sau lần đánh bại giặc thù ngang nhiên xâm chiếm. Cái sắc bén trong cơ sở lý luận khẳng định nền độc lập của nước Đại Việt cũng như chính nghĩa trên đời là đưa ra các chứng cứ lịch sử về cuộc trường trinh oai hùng của triều đại hậu Lê.
Luận điểm 2: Phân tích luận đề chính nghĩa bình ngô đại cáo qua cuộc khởi nghĩa Lam Sơn
Vì chủ quyền dân tộc là bất khả xâm phạm, nên kẻ nào xâm phạm là làm trái đạo trời. Nhưng bè lũ giả dối, từ giặc Minh đến bọn bán nước cầu vinh đều hành động tàn bạo, giẫm đạp lên chính nghĩa ở đời:
Độc ác thay trúc Nam Sơn không ghi hết tội
Dơ bẩn thay nước Đông Hải không rửa sạch mùi
Để chứng minh tội ác tận cùng của lũ giặc bạo tàn, Nguyễn Trãi viết một đoạn văn mang theo nỗi căm hồn sục sôi và cũng chứa đựng bao đau đớn:
Nhân họ Hồ chính sự phiền hà,
Để trong nước lòng dân oán hận.
Quân cuồng Minh thừa cơ gây họa,
Bọn gian tà còn bán nước cầu vinh.
Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn,
Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ.
Dối trời lừa dân đủ muôn ngàn kế,
Gây thù kết oán trải mấy mươi năm.
Bại nhân nghĩa nát cả đất trời,
Nặng thuế khóa sạch không đầm núi.
Người bị ép xuống biển dòng lưng mò ngọc, ngán thay cá mập thuồng luồng.
Kẻ bị đem vào núi đãi cát tìm vàng, khốn nỗi rừng sâu, nước độc.
Vét sản vật, bắt dò chim sả, chốn chốn lưới chăng,
Nhiễu nhân dân, bắt hươu đen, nơi nơi cạm đặt.
Tàn hại cả giống côn trùng cây cỏ,
Nheo nhóc thay kẻ góa bụa khốn cùng…
Dân ta bấy giờ phải gánh chịu cảnh mất nước, lầm than, bị dồn tới đường cùng. Cũng là bởi nhà Hồ không được lòng dân, không hướng đến lợi ích của dân, chính sự lại rối ren nên chúng lợi dụng tình hình quân Minh thừa cơ gây họa. Phân tích luận đề chính nghĩa bình ngô đại cáo ta thấy, bởi tư tưởng nhân nghĩa là lấy dân làm gốc, nên những hành vi bóc lột tàn bạo nhân là trái đạo trời, lựa bịp dân. Vì vậy, bằng những lời lẽ đanh thép nhất, bằng bút pháp phóng đại và ngôn ngữ giàu tính hình tượng, Nguyễn Trãi đã thẳng tay vạch trần bộ mặt tàn ác, giả dối của bè lũ cướp nước.
Cái bạo tàn khủng khiếp của giặc minh, là chúng chẳng tha bất cứ ai, dù là “dân đen”, “con đỏ”. Tác giả dùng động từ “nướng”, “vùi” là đang miêu tả trực tiếp, trần trụi để “chỉ mặt đặt tên” tội ác tàn sát dân chúng của giặc Minh. Nhưng còn chưa dừng lại ở đó, chúng còn bức dân đến đường cùng, không chừa con đường sống, ép dân “xuống biển dòng lưng mò ngọc”, “vào núi đãi cát tìm vàng”. Chính đã khiến biết bao người dân vô tội phải bỏ mạng vì rừng sâu nước độc.
Không chỉ trực tiếp thảm hại dân lành, chúng còn đặt ra thuế khóa đẩy đất nước ta vào cảnh kiệt quệ; rồi chúng còn vơ vét bao tài nguyên, khoáng sản; chúng hủy hoại, tàn phá những nghề truyền thống lâu đời như trồng lúa, dệt vải. Còn gì tàn ác hơn khi ngay cả côn trùng chúng cũng không tha. Nguyễn Trãi dùng các từ “chốn chốn”, “nơi nơi” để phơi bày tội ác kinh hoàng của chúng trải khắp mọi nơi, chúng trở thành nỗi khiếp sợ và căm hờn khi “Bại nhân nghĩa nát cả đất trời”.
Phân tích luận đề chính nghĩa bình ngô đại cáo của Nguyễn Trãi, thì tội ác của chúng trời đất không thể dung tha. Bài cáo như thốt lên nỗi đau đẫm máu và nước mắt của nhân dân, là tiếng lòng căm phẫn của nhân dân. Mỗi câu viết ra là nỗi uất nghẹn muốn đánh bay giặc thù, làm việc đại nghĩa. Và đó là việc chính nghĩa mà nhân dân ta phải đồng lòng thực hiện và nghĩa quân Lam Sơn làm người đi đầu, gánh vác sứ mệnh, vận mệnh dân tộc.
Nhưng trước kẻ thù hiểm ác rung đất trời, việc trừ bạo không phải ngày một ngày hai. Nhưng khí thế của nghĩa quân Lam Sơn, hình ảnh của anh hùng hào kiệt Lê Lợi là niềm tin, là ý chí thắng lợi:
Ta đây:
Núi Lam Sơn dấy nghĩa,
Chốn hoang dã nương mình.
Danh xưng “ta” cho thấy tinh thần anh hùng, trượng nghĩa cùng lòng căm thù giặc sâu sắc và há đội trời chung với giặc. Trải qua bao ngày tháng khó khăn, nếm mật nằm gai, Lê Lợi đã trở thành linh hồn của cuộc khởi nghĩa. Mặc dù lúc bắt đầu bị yếu thế so với địch, nhưng với “Tấm lòng cứu nước, vẫn đăm đăm muốn tiến về đông/ Cỗ xe cầu hiền, thường chăm chăm còn dành về phía tả.”, Lê Lợi và nghĩa quân của mình đã giành thắng lợi.
Phân tích luận đề chính nghĩa bình ngô đại cáo ta thấy, khi ta đứng lên đấu tranh vì chính nghĩa, vì sứ mệnh của đạo trời, thì dù gian nao bao nhiêu, con đường chiến thắng cuối cùng sẽ hiện ra trước mắt. Chỉ cần có tinh thần đoàn kết của nhân dân bốn cõi, các tướng sĩ một lòng và có kế sách khôn ngoan lấy yếu chống mạnh và quan trọng, vì đại nghĩa mà làm, thắng lợi sẽ đến.
Trọn hay:
Đem đại nghĩa để thắng hung tàn,
Lấy chí nhân để thay cường bạo.
Qua một đoạn văn ngắn, Nguyễn Trãi đã tái hiện cuộc chiến đấu chống giặc minh chân thực và dưới nhiều góc độ. Đó là những trận đánh liên tiếp, dường như diễn ra khắp mọi nơi:
Ngày mười tám, trận Chi Lăng, Liễu Thăng thất thế,
Ngày hai mươi, trận Mã Yên, Liễu Thăng cụt đầu,
Ngày hăm lăm, bá tước Lương Minh bại trận tử vong,
Ngày hăm tám, thượng thư Lý Khánh cùng kế tự vẫn.
Nào là trận Chi Lăng, Mã Yên, rồi liên tiếp hai năm rồi hai tám, những tên cầm đầu của quân giặc không tử vong thì tự vẫn. Đến “Thằng nhãi con Tuyên Đức”, nghĩa là vua Minh lúc bấy giờ, phải kêu binh cứu viện. Nhưng không để cho giặc có cơ hội củng cố lực lượng, nghĩa quân Lam Sơn thực hiện liên tiếp các trận đánh để áp chế và đẩy lùi quân giặc:
Đánh một trận sạch không kình ngạc
Đánh hai trận tan tác chim muông
Rồi quân ta thừa thắng xông lên, khi quân tướng hừng hực khí thế thì ta luôn ở thế chủ động tiến công, thắng không ngừng thắng:
Sĩ khí đã hăng
Quân thanh càng mạnh
Sĩ tốt kén người hùng hổ
Bề tôi chọn kẻ vuốt nanh
Gươm mài đá, đá núi cũng mòn,
Voi uống nước, nước sông phải cạn
Và lòng yêu nước, tinh thần chính nghĩa, hào khí Đại Việt đã tạo nên một sức mạnh phi thường, đã tạo nên kỳ tích, dù yếu mà thắng mạnh, nhỏ mà thắng lớn.
Ghê gớm thay sắc phong vân phải đổi,
Thảm đạm thay ánh nhật nguyệt phải mờ.
Phân tích luận đề chính nghĩa bình ngô đại cáo có thể thấy, đoạn văn thuật lại các trận đánh của nghĩa quân Lam Sơn từng câu từng chữ đều hừng hực khí thế. Đó không chỉ là ngợi cả thắng lợi của quân ta mà còn nhấn mạnh sự thất bại thảm hại của kẻ thù, kẻ bạo ngược, thâm độc.
Nhưng quá trình lược thuật về cuộc khởi nghĩa, không dừng lại ở việc ca ngợi chiến thắng của ta, mà còn khắc họa một cách sống động, chân thực về sự thất bại của kẻ thù. Quân ta tiến đến đâu, giặc thất thế đến đó. Đọc lại không khỏi ghê rợn khi hình dung “Lạng Giang, Lạng Sơn thây chất đầy đường/ Xương Giang, Bình Than, máu trôi đỏ nước”. Nhưng với những kẻ bạo tàn, độc ác, đó là kết cục tất yếu của chúng, ta chỉ nhận lệnh trừ hung ác, làm đại nghĩa.
Có điều, Nguyễn Trãi cũng như Lên Lợi đều luôn hiểu rõ con đường nhân nghĩa mà mình theo đuổi. Vì vậy khi giặc thất thế, ta biết điểm dừng, khi giặc đến đường cùng ta đã mở cho chúng một con đường sống. Ta cấp thuyền, cấp ngựa để chúng trở về lưu bang. Phân tích luận đề chính nghĩa bình ngô đại cáo ta thấy rõ tinh thần nhân đạo, thường võ của Nguyễn Trãi cũng như Lê Lợi và đội quân Lam Sơn.
Sau bao nhiêu gian lao, đau đớn, cuối cùng chúng ta cũng chiến thắng giặc thù, cũng giành lại được nền độc lập, dân được hưởng thái bình, được sống ấm no:
Xã tắc từ đây vững bền
Giang sơn từ đây đổi mới
Càn khôn bĩ rồi lại thái
Nhật nguyệt hối rồi lại minh
Ngàn năm vết nhục nhã sạch làu
Muôn thuở nền thái bình vững chắc
Kết luận
Cho đến nay, “Bình Ngô đại cáo” vẫn vẹn nguyên giá trị, sức sống như lần đầu tiên được tuyên cáo trước thiên hạ. Nó có sức sống lâu bền bởi nó là một văn kiện lịch sử khẳng định nền độc lập dân tộc và mang tư tưởng nhân đạo, chính nghĩa vĩ đại.
Trên phương diện văn chương, Nguyễn Trãi đã để lại một áng văn mẫu mực về lòng yêu nước và tinh thần chiến đấu của quân và dân ta tước giặc thù hung bạo. Mỗi một thế hệ khi phân tích luận đề chính nghĩa bình ngô đại cáo đều tự hào khi được lật lại và cảm nhận khí thế hào hùng của một thời đại lịch sử oanh liệt của dân tộc. Ẩn bên trong áng văn của Nguyễn Trãi, không chỉ là niềm tự hào, lòng kiêu hãnh của riêng tác giả mà còn của toàn dân về ý chí người Việt, về đạo nhân nghĩa vì nước, vì chính nghĩa mà trừ bạo tàn.