I. Đặc điểm hình thức và chức năng

Câu 1: Xét những câu sau và trả lời câu hỏi

a) Nam đi Huế.

b) Nam không đi Huế.

c) Nam chưa đi Huế.

d) Nam chẳng đi Huế.

– Các câu (b), (c), (d) có đặc điểm hình thức gì khác so với câu (a)?

– Những câu này có gì khác với câu (a) về chức năng?

Trả lời:

– Các câu (b), (c), (d) khác so với câu (a) ở đặc điểm hình thức bởi các từ như: không, chẳng, chưa

– Những câu này có khác với câu (a) về chức năng là:

+ Câu (a) khẳng định bạn Nam đi Huế là việc chắc chẵn diễn ra.

+ Những câu còn lại thì phủ định rằng bạn Nam không đi Huế.

Câu 2: Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi.

Thầy sờ vòi bảo:

– Tưởng con voi như thế nào, hoá ra nó sun sun như con đỉa.

Thầy sờ ngà bảo:

– Không phải, nó chần chẫn như cái đòn càn. 

Thầy sờ tai bảo:

– Đâu có! Nó bè bè như cái quạt thóc.

– Trong đoạn trích trên, những câu nào có từ ngữ phủ định?

– Mấy ông thầy bói xem voi dùng những câu có từ ngữ phủ định để làm gì?

Trả lời:

– Trong đoạn trích trên, những câu có từ ngữ phủ định là:

+ Không phải, nó chần chẫn như cái đòn càn.

+ Đâu có!

– Mấy ông thầy bói xem voi dùng những câu phủ định để:

+ Ông sờ ngà sử dụng câu Không phải, nó chần chẫn như cái đòn càn để phủ định ý kiến của câu sờ vòi.

+ Ông sờ tai lại dùng câu Đâu có! Để bác bỏ ý kiến được ông sờ ngà đưa ra ở phía trên.

II. Luyện tập

Câu 1: Trong các câu sau đây, câu nào là câu phủ định bác bỏ? Vì sao?

a) Tất cả quan chức nhà nước vào buổi sáng ngày khai trường đều chia nhau đến dự lễ khai giảng ở khắp các trường học lớn nhỏ. Bằng hành động đó, họ muốn cam kết rằng, không có ưu tiên nào lớn hơn ưu tiên giáo dục thế hệ trẻ cho tương lai.

(Theo Lí Lan, Cổng trường mở ra)

b) Tôi an ủi lão:

– Cụ cứ tưởng thế đấy chứ nó chả hiểu gì đâu! Vả lại ai nuôi chó mà chả bán hay giết thịt! Ta giết nó chính là hoá kiếp cho nó đấy, hoá kiếp để cho nó làm kiếp khác.

(Nam Cao, Lão Hạc)

c) Không, chúng con không đói nữa đâu. Hai đứa ăn hết ngần kia củ khoai thì no mòng bụng ra rồi còn đói gì nữa.

(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)

Trả lời:

– Những câu phủ định bác bỏ là:

a) Không có câu nào.

b) Cụ cứ tưởng thế đấy chứ nó chả hiểu gì đâu!

c) Không, chúng con không đói nữa đâu.

– Những câu trên là câu phủ định bác bỏ vì:

b) Là lời bác bỏ ý kiến của lão Hạc khi có người nhận xét về cậu Vàng.

c) Đây là câu của Tí phủ định câu Mấy đứa con mình đang đói quá của chị Dậu.

Câu 2: Đọc các đoạn trích sau và trả lời câu hỏi.

a) Từng qua thời thơ ấu ở Hà Nội, ai chẳng có một lần nghển cổ nhìn lên tán lá cao vút mà ngắm nghía một cách ước ao chùm sấu non xanh hay thích thú chia nhau nhấm nháp món sấu dầm bán trước cổng trường.

(Tạ Việt Anh, Cây sấu Hà Nội)

b) Câu chuyện có lẽ chỉ là một câu chuyện hoang đường, song không phải là không có ý nghĩa.

(Hoài Thanh, Ý nghĩa văn chương)

c) Tháng tám, hồng ngọc đỏ, hồng hạc vàng, không ai không từng ăn trong Tết Trung thu, ăn nó như ăn cả mùa thu vào lòng vào dạ.

(Băng Sơn, Quả thơm)

– Những câu trên có ý nghĩa phủ định không? Vì sao?

– Đặt những câu không có từ ngữ phủ định mà có ý nghĩa tương đương với những câu trên. So sánh những câu mới đặt với những câu trên đây và cho biết có phải ý nghĩa của chúng hoàn toàn giống nhau không?

Trả lời:

– Cả a, b và c đều có ý nghĩa phủ định. Vì:

+ Câu b và c chứa từ phủ định: không.

+ Câu a chứa từ chẳng.

– Đặt những câu không có từ ngữ phủ định mà có ý nghĩa tương đương với những câu trên là:

+ Từng qua thời thơ ấu ở Hà Nội, ai cũng có một lần nghển cổ nhìn lên tán lá cao vút mà ngắm nghía một cách ước ao chùm sấu non xanh hay thích thú chia nhau nhấm nháp món sấu dầm bán trước cổng trường.

+ Câu chuyện có lẽ chỉ là một câu chuyện hoang đường, song lại có ý nghĩa.

+ Tháng tám, hồng ngọc đỏ, hồng hạc vàng, tất cả mọi người đều ăn trong Tết Trung thu, ăn nó như ăn cả mùa thu vào lòng vào dạ.

– Những câu mới đặt với những câu trên đây có ý nghĩa giống nhau. Nhưng câu gốc có khả năng nhấn mạnh ý nghĩa hơn.

Câu 3: Xét câu văn sau và trả lời câu hỏi

Choắt không dậy được nữa, nằm thoi thóp.(Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu kí)

Nếu Tô Hoài thay từ phủ định không bằng chưa thì nhà văn phải viết lại câu văn này như thế nào? Nghĩa của câu đó có thay đổi hay không? Câu nào phù hợp với câu chuyện hơn? Vì sao?

Trả lời:

– Nếu Tô Hoài thay từ phủ định không bằng chưa thì nhà văn phải viết lại câu văn thành: Choắt chưa dậy được, nằm thoi thóp.

– Nghĩa của câu đó đã bị thay đổi vì:

+ Từ chưa chỉ phủ định thời điểm nói hiện tại, tức Choắt bây giờ chưa dậy, nhưng sau đó có thể dậy.

+ Từ không lại phủ định hoàn toàn là cả hiện tại và sau này Choắt vẫn không đứng dậy được.

– Câu của nhà văn phù  hợp hơn vì theo tác phẩm, dế Choắt bị chị Cốc mổ không đứng dậy được và sau đó thì chết. Do đó, sử dụng từ phủ định “không” thích hợp nhất.

Câu 4: Các câu sau đây có phải là câu phủ định không? Những câu này dùng để làm gì? Đặt những câu có nghĩa tương đương.

a) Đẹp gì mà đẹp!

b) Làm gì có chuyện đó!

c) Bài thơ này mà hay à?

d) Cụ tưởng tôi sung sướng hơn chăng? (Nam Cao, Lão Hạc)

Trả lời: 

– Các câu sau đây không phải là câu phủ định.

– Những câu này được dùng để phủ định. Vì dù không có từ phủ định nhưng ý nghĩa của câu vẫn để bác bỏ ý kiến khác.

– Đặt những câu có nghĩa tương đương là:

+ Trời không đẹp.

+ Không có chuyện đó đâu.

+ Bài thơ này không hay chút nào.

+ Tôi cũng chẳng sung sướng hơn.

Câu 5: Đọc đoạn trích sau (chú ý các từ in đậm) và cho biết:

Có thể thay quên bằng không, chưa bằng chẳng được không? Vì sao?

Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối; ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa; chỉ căm tức chưa xả thịt lột da, nuốt gan uống máu quân thù. Dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa, ta cũng vui lòng.

(Trần Quốc Tuấn, Hịch tướng sĩ)

Trả lời:

– Không thể thay quên bằng không, chưa bằng chẳng được, vì:

+ Từ quên dùng để biểu thị hành động không nhớ, không quan tâm, nó không phải là từ phủ định. 

+Từ “không” biểu hiện việc chủ động là bản thân không ăn, đó là hành động có ý thức, mang tính khẳng định. Không như hành động vô thức quên mất phải ăn uống, nghỉ ngơi. Dùng từ không sẽ khiến mất đi sự hết lòng hết dạ của vị tướng anh minh, yêu nước thương dân.

+ Từ chẳng lại là từ phủ định, nghĩa là nếu có bắt được giặc cũng không “lột da, nuốt gan, uống máu quân thù”. Vừa khiến cho ý chí của quân lính hụt đi, vừa khiến cho việc căm thù giặc không được sâu sắc.

+ Còn nếu sử dụng từ “chưa” như tác giả thì ý nghĩa khác hoàn toàn. Đó là trong tương lai, tác giả và các quân lính sẽ xả thịt lột da, nuốt gan uống máu quân thù. Điều này khẳng định ý chí chiến đấu mãnh liệt, lòng căm thù giặc sâu sắc. 

=> Nếu thay như vậy sẽ khiến câu văn hoàn toàn thay đổi về nghĩa, không thể hiện sự căm thù giặc của Trần Quốc Tuấn.

Câu 6: Viết đoạn đối thoại ngắn, trong đó có dùng câu phủ định miêu tả và câu phủ định bác bỏ. 

Trả lời:

– Đoạn đối thoại ngắn, trong đó có dùng câu phủ định miêu tả và câu phủ định bác bỏ là:

A: Tối hôm qua ti vi không chiếu chương trình nào hay cả. (câu phủ định miêu tả).

B: Nhưng cậu xem ở kênh nào thế?

C: Tớ tìm tất cả các kênh nhưng chẳng có kênh nào cả. (phủ định bác bỏ).